Şenkaya Örtülü’de) İznos’ta İlk Genel Nüfus Sayımı
Şenkaya’da (Örtülü) 1835 genel nüfus sayımı
Bu yazıda, Osmanlı arşivlerinde 2773 numarasıyla kayıtlı bulunan 1835 tarihli nüfus sayım defterinin İznos Köyüne ilişkin bölümünün çevirisini paylaşacağım. Bundan önce Osmanlıdaki nüfus sayımları ile ilgili kısa bir açıklama yapmak istiyorum.
Osmanlı Devleti’ndeki ilk nüfus sayımlarının genellikle tahrir şeklinde yapıldığı biliniyor. Bunlar özellikle vergi mükellef sayısını ve mal durumunu belirlemeye çalışan defterlerdi.
Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması (1826) sonrasında ise bütün ülkedeki asker ve vergi mükellefi durumunu belirlemeye niyet edilmişti. Bu anlamda 1828-1829 döneminde genel bir sayıma başlandı ancak Rusya ile savaş durumu bunun ertelenmesine yol açmıştı. Dolayısıyla modern anlamdaki ilk nüfus sayımına 1830-31 döneminde başlandı. Sayımların tamamlanması oldukça uzun bir zaman almıştı.
Müslim ve gayri müslim nüfus ayrı defterlere kaydediliyor ve yalnızca erkek nüfus sayılıyordu. O dönemde soyadı kullanılmadığı için baba adına ve belirleyici fiziki özelliklere yer veriliyordu (yaş, bıyık, sakal, boy, lakab vb.)
Evli hane reisi ile erkek çocukları kendi isimleri ve babalarının isimleriyle kaydediliyordu. Oğlu manasında Arapçadaki bin kelimesine sıkça yer verildiği görülüyor. Yaş için “sinn” ibaresi ay içinse “mah” ibaresinin kullanıldığı anlaşılıyor.
19. yüzyılın sonlarına doğru ise kadın ve çocukları da dahil eden genel nüfus sayımları yapılmaya çalışıldı. 1905-1906 döneminde yeni bir nüfus sayımı daha yapılmıştı.
Fakat 1878’den itibaren Kars, Oltu, Ardahan bölgesinin 40 yıl Rus idaresinde kalması nedeniyle bu son sayımlar anılan bölgede yapılamadı. Askere alma işlemleri de olmadı. Dolayısıyla bölge için 1835 yılındaki genel nüfus sayımı önemli bir kaynak niteliğinde kanımca.
Şenkaya ilçesi (Örtülü köyü) o dönemde Çıldır eyaleti Penek sancağına bağlı idi. Dolayısıyla Penek ve köylerine bağlı nüfus kayıtları aynı defterde yer alıyor. Bugün Şenkaya’ya bağlı bazı köyler (Bardız, Mitinder, Ehriz, Kürkçü vb.) ise o dönem Penek sancağına değil Oltu sancağına bağlıydı.
Yapılan sayıma göre 52 köyü olan Penek Sancağı’nda, 1.118 hane ve 3.284 erkek nüfus bulunuyordu. Örtülü köyünde ise 132 hanede 380 Müslüman erkek kaydedilmişti. Kadın nüfusun da erkek nüfus kadar olduğu varsayılırsa yaklaşık 800 Müslüman nüfus yaşıyordu. Gayri müslim nüfus da dahil edilirse 1835 yılında Örtülü, nüfusu 1000’e yakın büyükçe bir köydü.
Diğer yandan, gerek Rusya ve İran arasındaki savaş sonrası imzalanan Türkmençay Anlaşması (1828) ve gerekse Rusya ve Osmanlı arasında 1828-29 yılları arasında yaşanan savaş sonrasındaki Edirne Anlaşması ile önemli nüfus ve göç hareketleri oldu. Bu nedenle 1835 yılında yapılan sayımda göçün etkileri görülmüş, birçok insan ilk defa geldikleri yerde sayılmış oldu kanımca.
Söz konusu defterlerin Türkçe çevirisini aşağıda paylaşıyorum. O dönem (1835), dedemizin dedesi ya da dedemizin dedesinin babasının yaşadığı döneme denk geliyor aşağı yukarı. Yani kendimizle ilgili bir iz bulabilmek için dedelerimizden geriye doğru boşlukları doldurarak gidebilmemiz gerekiyor.
Osmanlı arşivlerinde 2773 belge numarasıyla kayıtlı bulunan söz konusu defterin Osmanlıcadan çevirisini Doç. Dr. Melek Sarı Güven yaptı. Kendisine çok teşekkür ediyoruz.
Not-1: Kayıtlar kaynak gösterilmeden kullanılamaz.
NFS. d. 2773 Çıldır Eyaleti, Penek Sancağı Müslim Nüfus Defteri
Karye-i Örtülü Tâbi-i Penek Dâhili Eyaleti Cedide
Buraya kadar olan açıklamaların tümü Samih Güven’in blogundan alınmıştır.
Müslim
